اصل شخصی بودن جرائم و مجازاتاصل شخصی بودن جرائم و مجازات یا اصل فردی بودن مسئولیت کیفری از اصطلاحات علم حقوق بوده و به این معناست که هر کس برای تقصیری که مرتکب شده است مؤاخذه می‌گردد و هیچ کس را نمی‌توان برای فعلی که دیگری مرتکب شده است مسئول دانست. برخی از استثنائات این اصل عبارتند از: قاتل و ضارب بودن طفل غیربالغ، قتل خطای محض اگر ثابت شود، جرم به‌منزلۀ خطا محض، که در این موارد از عاقله فرد دیه دریافت می‌شود. ۱ - تعریفمنظور از اصل شخصی بودن اینست که عدل و انصاف اقتضاء می‌کند که مجازات منحصراً دامنگیر شخص مجرم شده و به نزدیکان و اقربای او سرایت نکند البته اگر چه این اصل صرف اعمال کیفر در مورد بزهکاران را مورد توجه قرار می‌دهد؛ اما نادیده نباید انگاشت که به هر تقدیر مجازات مجرم نمی‌تواند نسبت به خانوادۀ او بی‌تاثیر باشد کسی که به زندان یا اعدام محکوم می‌گردد، بی‌شک خانواده‌اش از فقدان او دچار تشویش، نگرانی و ناامنی می‌شوند و در این موارد مجازات به شکلی غیرمستقیم آنها را نیز متاثر می‌سازد و در نتیجه اصل شخصی بودن محدود می‌گردد. ۲ - تاریخچهدر جوامع اولیه و حتی در جوامع سده‌های اخیر، مسئولیت فردی و اصل شخصی بودن اصلاً مطرح نبود و اگر کسی مرتکب جرمی می‌شد تمام اقوام و اعضاء خانواده در مقابل جرمی که یک نفر انجام داده بود مسئولیت داشتند و در مناطقی که مردم بصورت قبیله و طایفه‌ای زندگی می‌کردند اگر فردی از یک قبیله فردی از قبیله دیگر را می‌کشت، قبیله مقتول این حق را برای خود قائل می‌شد که بتوانند بر علیه قبیله قاتل وارد جنگ شده و تمامی آنها را از دم تیغ بگذرانند گاهی کوچکترین مسئله باعث می‌شد بین دو قبیله سالها جنگ و خونریزی برپا شود و صدها و هزاران نفر نابود شوند و معتقد بودند خون بایستی با خون جواب داده شود و خون تنها به خون شسته و پاک می‌شود این مسائل بود تا اینکه دین مبین اسلام ظهور کرد و کلام خدا در قرآن مجید این روش زشت و نکوهیده جوامع را رد کرد و مسئولیت فردی و اصل شخصی بودن را بوجود آورد برای نمونه: آیات سوره انعام آیه ۱۶۳: لاتزروا وازرةٌ وزرَ اخری. سوره بقره آیه ۲۸۵: لایکلف الله نفساً اِلّا وسعها لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت. در این آیات خداوند مسئولیت عمل را متوجه فاعل آن نمود، گرچه اسلام به مجازات دسته جمعی که قبلاً در میان اعراب مرسوم بود خاتمه داد و مجازات فردی را جایگزین آن نمود ولی استثنائی بر این اصل چه در قوانین و مقررات موضوعه و چه در احکام اسلامی وجود دارد. ۳ - استثنائاتاز جمله استثنائات اصل شخصی بودن جرائم و مجازات، قاتل و ضارب بودن طفل غیربالغ، قتل خطای محض اگر ثابت شود، جرم به‌منزلۀ خطا محض، اهانت در نشریه به رهبر یا مراجع تقلید و عدم عایت مقررات از سوی کارفرماست. ۳.۱ - قاتل و ضارب بودن طفل غیربالغماده ۴۹ و ۵۰ قانون مجازات اسلامی: که مققن گفته اگر اطفال مرتکب جرمی شوند مبری از مسئولیت کیفری هستند ولی اگر همین طفل غیربالغ مرتکب قتل و ضرب و جرح شود، دیه آن بر عهده عاقله بوده، حتی اگر خود طفل دارایی هم داشته باشد. ۳.۲ - قتل خطای محضماده ۳۰۶ قانون مجازات اسلامی: قتل خطای محض اگر ثابت شود، دیه آن بر عهده عاقله است ولی اگر با اقرار خود قاتل ثابت شود دیه بر عهده خود قاتل است. ۳.۳ - جرم به‌منزلۀ خطا محضزمانی که جرمی اتفاق افتد که خطا محض نیست ولی قانونگذار آن را بمنزلۀ خطا محض تلقی کرده است و عاقله مسئول پرداخت دیه است مثل ماده ۳۲۳ تلف یا نقص عضو در اثر حرکت و غلطیدن در حال خواب یا موارد مذکور در ماده ۲۶۰ و ۳۱۳ قانون مجازات اسلامی. ۳.۴ - اهانت در نشریه به رهبر یا مراجع تقلیدماده ۲۷ قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴: هر گاه در نشریه‌ای به رهبر یا مراجع تقلید اهانت شود مدیر مسئول نشریه، مسئول خواهد بود. هر چند مطالب اهانت‌آمیز را خود او ننوشته ولی از باب مسئولیت جزائی ناشی از عمل دیگری او را مجازات می‌کنند. ۳.۵ - عدم عایت مقررات از سوی کارفرماماده ۸۵ و ۹۵ قانون کار مصوب ۱۳۶۹: هرگاه بر اثر عدم رعایت مقررات از سوی کارفرما حادثه‌ای رخ دهد شخص کارفرما از نظر کیفری و حقوقی و نیز مجازات‌های مندرج در این قانون مسئول خواهد بود. ۴ - تفاوت با اصل شخصی بودن مسئولیت جزاییدر نهایت ذکر این نکته خالی از فایده نیست که اصل شخصی بودن مجازات را نباید با اصل شخصی بودن مسئولیت جزایی اشتباه کرد هر چند غالباً نتیجه اصل اخیر به اولی برمی‌گردد؛ زیرا ممکن است در مواردی کسی شخصاً مسئولیت جزایی داشته باشد اما مجازات او را دیگری تحمل کند مسئولیت جزایی ناشی از عمل دیگری در قوانین عرفی و مسئولیت عاقله طبق قوانین شرعی ما از جمله مواردی هستند که تفکیک دو اصل در آنها به روشنی دیده می‌شود همچنین اصل شخصی بودن مجازات‌ها را نباید با اصل فردی کردن مجازات‌ها یکی دانست چون در اصل اخیر توجه به شخصیت مجرم، جنسیت، سن، شرایط ارتکاب جرم و غیره که مورد نظر برای تعیین مجازات است نسبت به هر یک از مجرمین تفاوت دارد. [۳]
شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای عمومی، ج۲، ص۲۹۰، چاپ نهم، ۱۳۷۸.
[۴]
نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، ص۳۶۵، چاپ پنجم.
[۵]
نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، ۴۲۰، چاپ پنجم.
[۶]
افراسیابی، محمد اسماعیل، حقوق جزای عمومی، کلیات، تاریخچه و مکاتب جرم، ج۱، ص۱۳۲، چاپ دوم ۱۳۷۶.
۵ - پانویس
۶ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصل شخصی بودن جرائم و مجازات»، تاریخ بازیابی ۹۹/۴/۲۹. |